Świnoujście - Zabytki na wyspie Uznam – Fort Zachodni czyli Fort IV

Fort Zachodni


Zachodni Fort Artyleryjski (niem. Westbatterie) jest jednym z dwóch obok Fortu Anioła zlokalizowanych na wyspie Uznam dzieł fortecznych stanowiących trzon pruskiej Twierdzy Morskiej Świnoujście (niem. Festung Swinemünde). Usytuowana u ujścia Świny fortalicja przeznaczona była  do brony portu oraz szlaku żeglownego przed atakami floty nieprzyjacielskiej.

Wzniesiona w latach 1856-61 początkowo jako niewielka reduta artyleryjska, zmodernizowana i rozbudowana w latach 1878-87 do ciężkiej, otoczonej fosą nadbrzeżnej baterii wchodziła razem z Fortem Anioła w skład zachodniego kompleksu warownego.

Schleswig Holstein w 1939 roku

Fort jest ściśle powiązany z naszą niedawną historią, to właśnie stąd po krótkim postoju w dniu 24 sierpnia 1939 roku o godz. 11: 00 wyruszył złożyć wizytę na zaproszenie senatu Wolnego Miasta Gdańska pancernik "Schleswig Holstein" ostrzeliwując 1 września o godzinie 4:45 Westerplatte, a tym samych rozpoczynając wybuch II wojny światowej.

Historia Fortu Zachodniego tzw. Baterii Henningsen’a. 

wejście do Fortu

Geneza powstania fortu ma swój bezpośredni związek z przebiegiem wojny 30-letniej kiedy to dla osłony połączeń wodnych przed oddziałami szwedzkimi wzniesiono szańce strzegące ujścia Piany (Peenemünde) i Świny (Świnoujście). Po odbiciu terenów z rąk szwedzkich oraz przyjęciu postanowień traktatu sztokholmskiego z 1720 roku wojska pruskie przejęły obszary przy ujściu Odry do Bałtyku.

Następnie zgodnie z decyzją z 1846 roku o umocnieniu zabudowań obronnych do 1861 obok artyleryjskich baterii nadbrzeżnych powstały fortalicje. Od 1848 roku oficerem odpowiedzialnym za budowę twierdzy warownej był kapitan Eickstädt z Korpusu Inżynierów.

Twierdza Morska Świnoujście z czterema fortami

Na początku wybudowano fort tzw. Werk I o narysie lunety później przemianowany na Fort II, następnie rozpoczęto budowę w 1854 roku redutowej fortyfikacji obronnej dla piechoty – Fortu Anioła. Fort Zachodni był wznoszony równolegle z Fortem Wschodnim Gerharda (niem. Ostbatterie) od 1856 roku z przeznaczeniem dla artylerii nadbrzeżnej. 

Cztery ufortyfikowane zabudowania obronne: dwa nadmorskie oraz dwa obrony lądowej i dowodzenia wraz z systemem szańców dla piechoty oraz tzw. lunet tworzyły kompleks lądowych umocnień wokół ujścia Świny. Zgodnie z pruską nomenklaturą kompleks ten od 1863 roku określano mianem twierdzy morskiej III rangi tym samym zaliczając Świnoujście do samodzielnych jednostek obronnych. 

makieta Fortu Zachodniego

Fort Zachodni garnizonowy otoczony wspólną fosą z Fortem Anioła pełnił funkcję lewobrzeżnej artyleryjskiej twierdzy obronnej. Wzniesiony na planie kwadratu jako jednokondygnacyjna reduta, wzmocniony został wałem ziemnym oraz murowanymi skrzydłami.

Niedługo po ukończeniu budowy nadbrzeżna fortalicja zachodnia miała stawić czoła konfliktowi zbrojnemu z Danią.
Wtedy to w Świnoujściu stacjonował stały kontyngent wojska składający się z regimentów grenadierów i piechoty oraz baterii artyleryjskiej, a na wyposażeniu pruskiej załogi poza ciężkimi działami pojawiła się szybkostrzelna o dużym zasięgu ognia broń gwintowana.
Fort miał już wówczas połączenie telegraficzne z Berlinem. To tu ze świnoujskiego portu ówczesnej głównej bazy pruskiej floty na Bałtyku wypłynęły okręty wojenne by stoczyć wygraną bitwę morską z duńską flotą. Zarówno blokada portu przez duńską armadę w 1864 roku, jak i w 1870 roku przez flotyllę francuską nie przyniosły pożądanego efektu i żadnej z tych armii nie udało się wpłynąć do ufortyfikowanego portu Świnoujście, odpierającego skutecznie kolejne ataki okrętów przeciwników.

Po roku 1878 Fort Zachodni został zmodernizowany na baterię z tarasem artyleryjskim i podziemnymi kazamatami przekształcając się w fort redutowy przystosowany do nowych rodzajów broni obsługiwanych przez ok. 300 piechurów i artylerzystów. Powstały tu również magazyny broni i amunicji oraz montownie pocisków artyleryjskich Na początku XX wieku dobudowano na koronie  północnej wału ziemnego stanowiska dla baterii 4 dział nadbrzeżnych kalibru 150 mm, które wsparły dotychczasowe wyposażenie składające się m.in. z dział artyleryjskich, lekkich moździerzy i karabinów maszynowych.

Armata nadbrzeżna 201 mm Kruppa

W wyniku rozbudowy i wzmocnienia bojowego portu m.in. w baterie dział przeciwlotniczych 88 mm Twierdza Morska Świnoujście w czasie I wojny światowej stała się bazą marynarki cesarskiej, pomimo że nie stoczono żadnych walk na tym obszarze.

Po zakończeniu działań wojennych w wyniku wprowadzenia postanowień Traktatu Wersalskiego wszystkie forty Twierdzy Morskiej zostały częściowo rozbrojone, ponieważ traktat zabraniał posiadania przez Niemcy ciężkiej artylerii oraz zbyt dużych zapasów broni i amunicji. Po renegocjacji postanowień na mocy Układu Paryskiego Republika Weimarska mogła prowadzić prace fortyfikacyjne w ograniczonym zakresie co przyczyniło się do częściowego odzyskania dawnej świetności przez bałtyckie twierdze nadmorskie.

W samym Forcie Zachodnim zainstalowano na północnej koronie wału stanowiska dla czterech baterii dział nadbrzeżnych kalibru 150 mm, w które fortalicja była wcześniej już wyposażona oraz powróciła do niego szkolna bateria nadbrzeżna.

Przed wybuchem II wojny światowej wszystkie fortalicje zmodernizowano instalując na ich terenie systemy łączności i obserwacji, nowoczesną artylerię, punkty dowodzenia i radary. Dobudowano ciężką baterią nadbrzeżną w okolicy Świnoujścia, kompleksy bunkrów magazynowych, stanowiska cumownicze dla okrętów marynarki wojennej i duże koszary w wyniku czego obszar zabudowań obronnych stał się ważnym punktem strategicznym Rzeszy i największą bazą Krigsmarine na morzu bałtyckim..

Do sierpnia 1939 roku „Westbatterie” obsadzona personelem marynarki wojennej była jednostką szkoleniową przygotowującą oficerów i kanonierów dla niemieckiej artylerii nadbrzeżnej, następnie załogę fortalicji podporządkowano szkolno-bojowemu Oddziałowi Artylerii Morskiej.

Jednym z oficerów pełniących w tym czasie służbę w Forcie Zachodnim był Wilhelm Henningsen, którego w 1938 roku oddelegowano do utworzenia rekrutującej się z najlepszych oficerów oraz szkolonej do bezpośrednich działań wojennych kampanii piechoty morskiej. 

Fort najbardziej znany jest z udziału specjalnej kompanii piechoty morskiej wywodzącej się z  marynarzy fortalicji w ataku na składnicę na Westerplatte w pierwszym dniu II wojny światowej, w trakcie ostrzeliwania prowadzonego przez polskich obrońców zginął jej dowódca porucznik Wilhelm Henningsen. Pochowany został wraz z poległymi marynarzami ze swojej kampanii w Gdańsku Srebrzysku, a następnie obwołany przez propagandę niemiecką bohaterem wojennym. To na jego cześć w 1940 roku zmieniono nazwę Fortu Zachodniego na Baterię Nadbrzeżną Henningsen i do końca wojny funkcjonował on pod ta nazwą.

Port w Świnoujściu przez całą wojnę stanowił zaplecze dla marynarki wojennej prowadzącej działania zaczepne, tu zaopatrywano okręty, dokonywano ich napraw oraz szkolono personel.
Ponadto z uwagi na położenie zabudowań fortecznych w dalszej odległości od areny działań wojennych jedynym zagrożeniem były ataki lotnicze, dlatego też przeprowadzano tu liczne prace badawcze i doświadczalne z nowymi rodzajami broni, w tym z V2.

betonowy bunkier dowodzenia

Na zachodnim skrzydle Fortu wzniesiono w 1941 roku charakterystyczny, trzykondygnacyjny, betonowy bunkier dowodzenia zaopatrzony w dalmierz optyczny do kierowania ogniem osadzony na szczycie wieży wraz ze stanowiskami dział, pomieszczeniami technicznymi, socjalnymi łączności.

Po wojnie fort został zajęty przez marynarkę sowiecką, stacjonujący Rosjanie dobudowali na jego obu krańcach oraz w części centralnej trzy betonowe bunkry służące do obsługi armat nadbrzeżnych kalibru 127 mm. Po wyjściu wojsk radzieckich w znacznym stopniu zdewastowany Fort Zachodni został przekazany miastu w 1962 roku. W następnych latach fort ulegał systematycznemu niszczeniu w wyniku wykorzystywania go niezgodnego z przeznaczeniem jako magazynu warzyw i owoców PSS "Społem".

Fortu Zachodni dzisiaj. 

Od 2001 Fort Zachodni został wydzierżawiony i ocalony od zapomnienia a następnie po rewitalizacji zabudowań od 2004 roku udostępniony dla zwiedzających. Jako zabytek architektury militarnej fortyfikacja została przekształcona w obiekt muzealny świadczący o bogatych tradycjach obronnych twierdzy i miasta. Fort jest własnością członków Stowarzyszenia „Reduta” i znajduje się pod patronatem Towarzystwa Przyjaciół Fortu Zachodniego.

Możliwe jest zwiedzanie całego fortu jak i sali muzealnej.Na poszczególnych ekspozycjach oddających militarno-obronny charakter fortalicji można zobaczyć materialnym dowody historyczne tj. umundurowanie, broń oraz wyposażenie wszystkich stacjonujących tu wojsk od pruskiego, poprzez niemieckie po radzieckie.

Znajdziemy tu militaria z okresu jego budowy aż po eksponaty z niedalekiej przeszłości.W większości zostały one odnalezione na terenie samego fortu dając świadectwo historii garnizonu i fortyfikacji, część okazów muzealnych została przekazana przez Wojsko Polskie.

Dobrze zachowane mury fortu skłaniają do przejścia przez całe zabudowania fortalicji wyznaczonym w tym celu szlakiem, poczynając od fosy, wałów obronnych, wartowni, wieży kierowania, tarasu artyleryjskiego ze stanowiskami dla ciężkich dział a kończąc na podziemnych kazamatach z magazynami amunicyjnymi.
Dużym zainteresowaniem cieszą się nadal sprawne działa, a zwłaszcza armaty przeciwlotnicze, jak również miny morskie i torpedy. Zwiedzanie fortu pozwala na prześledzenia sztuki fortyfikowania i inżynierii wojskowej XIX i XX wieku.

W forcie możemy natknąć się na ich stałych mieszkańców tzn. jaskółki gnieżdżące się z zaułkach murów, kuny, zaskrońce a nawet lisy.

Nie możemy zapomnieć również o wejściu do opuszczonego bunkra dowodzenia,  w którym zachowane są nadal pozostałości po opisach poszczególnych sal w języku niemieckim. Wspinając się na najwyższą kondygnację zobaczymy pozostałości po obstalowanym tam dalmierzu a z balkonu zobaczymy panoramiczny widok na całe zabudowania obronne. Nam udało się zauważyć i sfotografować wygrzewającego się na słońcu lisa, którego uwieczniliśmy na zdjęciach.

W okresie letnim na terenie zabudowań obronnych organizowane są jarmarki staroci i kiermasze dla kolekcjonerów militariów.

Fort otwarty jest przez cały rok, mieści się na ul. Jachtowej blisko nabrzeża Świny.

Ceny biletów to odpowiednio dla dorosłych 8 zł i 5 zł dla dzieci do lat 14-tu.