Świnoujście - Wyspa Karsibór - kościół NP NMP, pomnik lotników RAF i basen U-Bootów.

Historia powstania Wyspy Karsibór

Wyspa Karsibór jest jednocześnie trzecią pod względem wielkości wyspą w Polsce i jedną z trzech największych, na której leży Świnoujście. Wyspa przejęła nazwę od leżącej na tym terenie starej, pomorskiej wsi. Podobno źródłosłów nazwy wywodzi się z języka pomorskiego gdzie „karś” lub „karśniawy” oznacza „lewy”, co wraz z drugim członem „bór” obecnie można by  tłumaczyć jako „bór po lewej stronie”.

Do roku 1874 wieś Karsibór leżała na wysuniętym półwyspie wyspy Uznam. W wyniku działalności człowieka tj. przekopaniu południowo-wschodniego fragmentu wyspy Uznam w celu utworzenia Kanału Cesarskiego (obecnie Piastowskiego), półwysep został odcięty tworząc odrębną wyspę. Kanał wykopano w latach 1875 – 1880, co oznacza, że rok zakończenia jego budowy jest zarazem rokiem powstania wyspy Karsibór w obecnym jej kształcie.

Kanał Piastowski - źródło: Google Grafika

Kanał Piastowski dawny Cesarski

Kanał Cesarski (niem. Kaiserfahrt) jako trakt wodny miał ułatwić żeglugę oraz usprawnić transport pomiędzy Zalewem Szczecińskim (niem. Stettiner Haft lub Oderhaft) a Morzem Bałtyckim. Ten sztuczny zbiornik wodny o długości prawie 8 km skrócił drogę ze Świnoujścia do Szczecina. Powstanie kanału z pogłębionym torem wodnym przyczyniło się jednocześnie do upadku Świnoujścia jako znacznego portu handlowego i zwiększyło rangę Szczecina. Duże statki przestały zatrzymywać się w obsługującym tranzyt Świnoujściu, docierając bezpośrednio do portu szczecińskiego.

Kanał po II wojnie światowej w 1946 roku został przemianowany i  otrzymał nazwę Piastowskiego. W latach 50-tych XX wieku podjęto jedną z największych ówczesnych inwestycji hydrotechnicznych związaną z gruntowną przebudową południowego wylotu kanału. Kolejna modernizacja została zrealizowana w latach 2000-2004, obejmowała ona budowę nowych falochronów przy wyjściu z Kanału Piastowskiego na Zalew Szczeciński oraz wzmocnienie umocnień brzegowych. W kolejnych latach planowane są dalsze prace związane z pogłębieniem toru wodnego z obecnych 11 m do głębokości  technicznej 12,5 m, likwidacją przeszkód nawigacyjnych, budową nabrzeża technicznego, zmianami oznakowania nawigacyjnego oraz zainstalowaniem nowych oświetleń brzegowych.

Wyspa, osada i dzielnica Karsibór

Tablica powitalna - źródło: Google Grafika

Wyspa Karsibór usytuowana jest na południe od wyspy Wolin na Zalewie Szczecińskim. Leży w północnej części Zalewu, od północy i północnego-wschodu oblewa ją rzeka Świna w swoim starym korycie (między ramionami: Rzecki Nurt i Młyńska Toń), natomiast od południowego-zachodu wody Kanału Piastowskiego. Na wschód rozciąga się kraina 41 nie zamieszkanych wysp wstecznej delty Świny, z których do większych zaliczane są: Warne Kępy, Wielki Krzek i Karsiborska Kępa.

W 1946 roku niemiecką nazwę Kaseburg zastąpiono urzędowym rozporządzeniem - tak dla wyspy jak i osady - na Karsibór. Wcześniejsza nazwa osady to Karsibórz. Gromada Karsibór została włączona do Świnoujścia 31 grudnia 1959 roku, a w latach 1991–2004 współtworzył on jednostkę pomocniczą – Sołectwo Karsibór-Ognica. Obecnie wyspa należy do powiatu grodzkiego Świnoujście i stanowi jego dzielnicę. Karsibór na niewielkiej powierzchni około 14 km2 zamieszkuje około 1 tys. mieszkańców.

Na wyspie Uznam znajduje się centrum administracyjno-usługowe i dzielnica nadmorska, natomiast na wyspie Karsibór dominują pola uprawne na terenach równinnych oraz lasy o powierzchni ok. 4 km2 . Na tej malowniczej wyspie są doskonałe warunki zarówno do rozwoju agroturystyki, uprawiania wędkarstwa jak i sportów wodnych. Można tutaj wypożyczyć łódź lub motorówkę i wybrać się w rejs po rozlewisku Świny przy okazji podejmując próbę zdobycia okolicznych, bezludnych wysepek, w tym pokonania szlaku kajakowego "Wokół 44 Wysp" o łącznej długości 30 km. Będziemy obcować z niczym nieskrępowaną przyrodą a niesamowite wrażenia np. bliskiego spotkania z wypatrującymi ptakami pozostaną tylko nasze.

Dzisiaj dawna wieś to osada Karsibór o zabudowie ulicówki, ciągnącej się na długości 2 km. Częściowo jest ona zabudowana tylko po jednej stronie, natomiast w kierunku wschodnim pojawia się już zabudowa obustronna. W osadzie dominują budynki z drugiej połowy XIX i początków XX wieku, ale są też stare zabytkowe chaty kryte strzechą z końca XVIII wieku. Jedna z nich szachulcowa chata mieszcząca się na ul. Wierzbowej – z uwagi na ciekawy układ wnętrz oraz interesującą architekturę  - została wpisana do rejestru zabytków województwa zachodniopomorskiego. Osada nad Mulnikiem i Kanałem Piastowskim pełni głównie funkcję rybacką i wypoczynkową na wyspie.

Ciekawe miejsca do zobaczenia na wyspie.

1.      Filialny Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP z XV/XVI w. z wieżą z XVIII w.;

2.      Pomnik lotników RAF

3.      Basen U-bootów.

Filialny Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP z XV/XVI w. z wieżą dobudowaną w XVIII wieku.

Zabytkowy, późnogotycki kościół, usytuowany jest na samym końcu wioski, na wschodnim jej skraju. Został wzniesiony na przełomie XV/XVI w miejscu wcześniejszej świątyni przy prastarym szlaku handlowym wokół Bałtyku, na rejonach historycznej przeprawy przez Świnę do Przystoru.

Historia kościoła

Karsibór w przeszłości był znaczącą osadą na półwyspie wyspy Uznam. W 1242 roku klasztor magdeburski cystersów zakupił od dwóch łużyckich szlachciców za kwotę dzisiaj wydawałoby bagatelną – 80 marek duże połacie ziemi tj. obszary kilku wsi, w tym Karsiboru wraz z polami uprawnymi, łąkami, lasami oraz akwenami wodnymi.  Trzydzieści trzy lata później cystersi założyli i zarządzali w Kaseburgu (dzisiejszy Karsibór) już dużym folwarkiem.

W wyniku reformacji w 1535 roku przejęty przez protestantów z majątku cystersów kościół, na początku XVII w. znacząco podupadł finansowo w wyniku wojny trzydziestoletniej. Aby podreperować uszczuplone wojną dochody parafii włączono do niej - przypisaną jako filię - wieś Westswine czyli dzisiejsze Świnoujście.

W czerwcu 1630 roku, w czasie „potopu” oddziały kawalerii szwedzkiej w trakcie przemarszu z Peenemünde w kierunku Szczecina wybrały najdogodniejszą drogę na przeprawę przez Świnę w okolicach osady Kaseburg. Wówczas to w lipcu w przykościelnej plebanii kwaterował i dowodził sztabem przez okres 5 dni szwedzki król  Gustaw II Adolf.

Po siedmiu latach marynarka szwedzka ponownie zakotwiczyła na Świnie. Efektem stacjonowania wojsk na tym terenie były podarowane kościołowi przez admirała Strusshjelma dzwon i naczynia liturgiczne.

W XVIII wieku mieszkaniec Karsiboru Dawid Kroening ustanowił legat na rzecz kościoła przekazując swój majątek przy zastrzeżeniu przeznaczenia części funduszy na rzecz pomocy biednym w osadzie. Przez lata powiększały się środki finansowe z zapisu testamentowego. W latach 1825-26 wydatkowano je na przebudowę kościoła oraz wzniesienie wieży w zachodniej jego części.

Po II wojnie światowej w 1946 roku kościół został wyświęcony i nadano mu wezwanie Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny.

Architektura i wyposażenie kościoła

Kościół ma bardzo ciekawą architekturę trójkondygnacyjną na planie kwadratu. W pierwszej kondygnacji znajduje się kruchta z portalowym wejściem, druga jest łącznikiem z trzecią stanowiąc jej uskokowe przejście do górnej kondygnacji, natomiast w trzeciej umieszczony jest dzwon oraz tarcze zegarowe. Kondygnacje wydzielone są gzymsami, a dwuspadowy dach pokryty miedzianą blachą. Całość jest zwieńczona ostrosłupowym hełmem, na szczycie którego zobaczymy kule i koguta. Podczas renowacji kościoła w 1825 roku, przeprowadzonej ze środków z legatu zachowano oryginalne wyposażenie.  Do początku XX wieku w kościele znajdowały się jeszcze stare sprzęty, kazalnica, stalle oraz trochę drastyczne, „poglądowe” obrazy o treści biblijnej.

Po kradzieży w dokonanej w latach 90-tych XX wieku ołtarz z XVI w. został zrekonstruowany. W kruchcie znajduje się epitafium jednego z darczyńców kościoła, zmarłego w Karsiborze admirała szwedzkiego. Najbardziej charakterystycznym elementem wyposażenia kościoła jest znaczących rozmiarów kopia wotywnego modelu żaglowca „Kolumbia” z 1909 roku zgodnie z  pierwowzorem z 1668 roku.

Pomnik lotników RAF

Lancaster

Pomnik poświęcony angielskim lotnikom RAF wystawiony jest w miejscu ich zestrzelenia w dniu 16 kwietnia 1945 roku podczas dywanowego nalotu wojsk alianckich na obiekty portowe w Kaiserfahrt Kanal (obecnie Kanale Piastowskim). Celem ataku bombowego był cumujący na kanale ciężki krążownik niemiecki Lützow należący do zespołu bojowego okrętów Kriegsmarine. W trakcie nalotu spadł jeden z samolotów 617 brytyjskiego Dywizjonu RAF-u ”Dambusters” – bombowiec „Lancaster” Mk.I. 

Był to trzeci nalot na ten obiekt marynarki niemieckiej zakończony sukcesem, dwa pierwsze z uwagi na złe warunki meteorologiczne nie powiodły się. Krążownik został dwukrotnie trafiony, a raz bomba eksplodowała przy lewej jego burcie. Po odniesieniu dużych uszkodzeń krążownik stracił swoją pływalność i osiadł na dnie cesarskiego kanału.

Tablica informacyjna o nalocie bombowym
i zestrzeleniu  lotników RAF

Podczas hitlerowskiej obrony artylerii przeciwlotniczej Wehrmachtu zestrzelono jeden bombowiec, a dziewięć innych uległo uszkodzeniu.  Od kadłuba płonącego samolotu oderwało się skrzydło, a następnie podczas koziołkowania odpadł ogon maszyny. Natychmiastową śmierć poniosło sześcioro z siedmioosobowej załogi samolotu. Siódmy członek załogi – strzelec pokładowy - ratował się skokiem na spadochronie, został schwytany i ujęty do niewoli.

Po nalocie bombowym ciała członków załogi zostały pochowane przez Polaka przebywającego tam na robotach przymusowych. W obecności Brytyjskiej Komisji Wojskowej ekshumowano zwłoki w 1949 roku, a następnie przewieziono na cmentarz Brytyjskiej Wspólnoty Narodów w Cytadeli Poznańskiej.

Upamiętniający to wydarzenie pomnik znajduje się w południowej części karsiborkiego lasu, blisko dawnych koszar Szkolnego Dywizjonu Ścigaczy. 

Ten symboliczny grób angielskich lotników jest wyjątkowy pod względem formy ponieważ jest wykonany na bazie fragmentu skrzydła zestrzelonego bombowca Lancaster – lotki steru wysokości.  

Basen U-bootów

Pozostałości dawnego basenu portowego z czasów II wojny światowej znajdują się przed wsią Karsibór w sztucznej zatoczce Świny. Historia basenu sięga 1881 kiedy to w wyniku przekopania Kanału Cesarskiego powstała tu przystań promowa Uznam-Karsibór.

Marynarka niemiecka po przejęciu terenu w 1942 r. dokonała gruntownej modernizacji akwenu na potrzeby bazy dla okrętów szkolnych i pomocniczych. Po przebudowie, zmieniającej wejścia do basenu na usytuowane od strony Starej Świny, przystań dawała schronienie dla jednostek marynarki wojennej. 

Od 1944 roku aż do kwietnia 1945 roku była to stała baza uzbrojonych kutrów KFK z KFK-Schulflotille oraz kutrów torpedowych tzw. S-Bootów i miejsce postoju łodzi podwodnych (U-Bootów) 4 szkolnej flotylii Kriegsmarine ze Szczecina. Stacjonowały tu także mniejsze ścigacze i inne jednostki niemieckiej marynarki. 

U9  U-Boot

Jako zaplecze do roku 1944 wybudowano na wyspie Karsibór kompleks zabudowań koszarowych dla kadetów marynarki wojennej szkolących się na kutrach torpedowych i KFK. Baza wykorzystywała w celach szkoleniowych nabrzeża basenu przystosowane dla U-Bootów oraz drewniane pomosty na Starej Świnie. Jako port dla okrętów podwodnych basen służył dopiero w ostatnich miesiącach wojny. W samym 1945 roku cumowały na tym terenie promy artyleryjskie z 8 AF – Flotylle.

Po zakończeniu II wojny światowej do basenu zawijały statki wycieczkowe białej floty oraz barki rzeczne transportujące m.in. węgiel lub rudy żelaza z portu przeładunkowego w Świnoujściu.

Dzisiaj z opuszczonej betonowej konstrukcji i pomostów korzystają głównie wędkarze oraz kajakarze i żeglarze. Nieopodal basenu stoi jeszcze ruina dawnej hali warsztatowej obsługującej zawijające tu kiedyś okręty wojenne oraz zdewastowane budynki po byłych koszarach.

Dojazd

Do Karsiboru dostaniemy się korzystając z komunikacji miejskiej – autobus linii numer 5 ma tutaj swoją drugą pętlę (pierwsza przy dworcu PKP na wyspie Wolin). Jeżeli wybierzemy dojazd samochodem należy skręcić na południe tuż przed świnoujską przeprawą promową i dalej kierować się na nowy (oddany do użytku w 2012 roku) most, który prowadzi na wyspę.

Od 1880 roku po wybudowaniu kanału do 1966 roku jedynym możliwym łącznikiem wyspy Karsibór z innymi rejonami był prom liniowy, a później łańcuchowy. Jedyny most nad Starą Świną pod nazwą Piastowski oficjalnie został przekazany do eksploatacji z okazji 1000-lecia Państwa Polskiego. Ponieważ przy długości ponad 370 m miał jezdnię o szerokości zaledwie 420 cm, obowiązywał na nim wyłącznie jednostronny ruch wahadłowy pojazdów regulowany za pomocą świateł.

Wjazd na nowy most

Przeprowadzona inwestycja o niebagatelnej wartości 41 mln zł w całości sfinansowana przez miasto obejmowała budowę nowego połączenia między wyspami Karsibór i Wolin, które zastąpiłoby stary most Piastowski, wraz z rozbiórką tego ostatniego. Postawiony w 2012 roku nowy most ma 407 m długości i już 9,3 m szerokości, dwupasmową jezdnię oraz chodnik dla pieszych. Rozważane jest pobieranie odpłatności za korzystanie z mostu w wysokości 10 zł.